Inspiratieportret 4 — Paus Franciscus
Paus Franciscus is voor miljoenen mensen op de wereld een belangrijke inspiratiebron. Toen de Argentijn Jorge Mario Bergoglio in 2013 gekozen werd als nieuwe paus koos hij voor de naam Franciscus, naar de heilige Franciscus van Assisi, de man van de solidariteit met de armen, de apostel van de eenvoud en de zorg voor de schepping.
Soberheid, eenvoud en solidariteit met de meest kwetsbaren: dat kenmerkte ook van meet af aan het pontificaat van deze paus. Hij wast de voeten van gedetineerden, nodigt daklozen uit voor een diner en pakt liever de bus dan een voorgereden limousine.
In de zomer van 2015 publiceert paus Franciscus zijn rondzendbrief Laudato Si, een paar maanden voordat de klimaatconferentie in Parijs van start gaat. Hoewel deze paus echt een ander karakter en presentatie heeft dan zijn voorganger paus Benedictus XVI, staat hij wel degelijk in de lange traditie van de Katholieke Kerk en de katholieke sociale leer. Waar draait deze katholieke sociale leer om?
In 1891 publiceert paus Leo XIII zijn rondzendbrief Rerum Novarum (‘Over de nieuwe dingen’) — in hetzelfde jaar waarin Abraham Kuyper zijn openingsrede ‘Het sociale vraagstuk en de christelijke religie’ hield. In beide staat de ‘sociale kwestie’ van die tijd centraal, namelijk het arbeidersvraagstuk. In de Industriële Revolutie werd de arbeider uitgebuit, had hij weinig rechten en ontbrak een sociaal vangnet. De ongelijkheid tussen sociale klassen was groot en de leef- en arbeidsomstandigheden van de arbeiders erbarmelijk. Daar wilde de kerk met haar katholieke sociale leer een antwoord op geven.
In Rerum Novarum wordt het ongebreidelde, ruwe kapitalisme veroordeeld, maar het socialisme en communisme evenzo. De paus kiest voor een andere weg, waarin solidariteit met de zwakken, het recht op een eerlijk loon en het recht op eigendom door overheidsingrijpen en het oprichten van vakbonden werd bevorderd. Hier werd de katholieke sociale leer geboren, met als hoekstenen de begrippen menselijke waardigheid, solidariteit, algemeen welzijn en subsidiariteit. Deze kregen politiek gestalte in de geboorte van de christendemocratie in Europa.
In deze traditie moet ook de rondzendbrief Laudato Si van paus Franciscus gelezen worden. Deze rondzendbrief handelt over de ‘zorg voor ons gemeenschappelijk huis’ en zet de ecologische crises van klimaatverandering en afnemende biodiversiteit centraal. Eén van de kerngedachten is dat de ecologische crisis nauw verbonden is met de sociale crisis: klimaatverandering, schaarste aan drinkwater en afnemende biodiversiteit treffen vooral de armen het meest, terwijl zij de minste mogelijkheden hebben zichzelf en hun kinderen te beschermen.
“Wij kunnen er niet onderuit te erkennen dat een ware ecologische benadering altijd een maatschappelijke benadering wordt, die de gerechtigheid moet integreren in de discussies over het milieu, om zowel naar de kreet van de aarde als naar de kreet van de armen te luisteren”, schrijft de paus. Een klein deel van de mensheid eigent zich een te groot deel van de opbrengsten van de aarde toe en houdt daarbij te weinig rekening met ‘broeders en zusters’ in andere delen van de wereld.
Hoe heeft het zover kunnen komen? In de eerste plaats wijst de paus erop dat de enorme toename van geavanceerde technologie niet alleen de levensstandaard van velen heeft verbeterd, maar ook een groot risico is wanneer zij in de handen ligt van enkelen. Dat geeft hun een enorme macht, maar het is niet vanzelfsprekend dat deze macht ook goed gebruikt wordt, “want de immense technische groei is niet gelijk op gegaan met een ontwikkeling van de mens in verantwoordelijkheid, waarden en geweten.” Wat nodig is, is “een solide ethiek, een cultuur en een spiritualiteit die hem werkelijk grenzen stellen en hem binnen een heldere zelfbeheersing beteugelen”.
Door de ‘globalisering van het technocratische paradigma’ is de mens daarnaast op ramkoers gekomen met zijn natuurlijke omgeving:
“In een dergelijk paradigma komt een opvatting over het subject naar voren die steeds meer in het logisch-rationele proces het object dat zich daarbuiten bevindt, begrijpt en zo bezit. (…) Het is alsof het subject tegenover een vormeloze werkelijkheid zou staan die geheel ter beschikking staat van zijn manipulatie. Het ingrijpen van de mens in de natuur heeft altijd plaatsgevonden, maar lange tijd heeft dit het karakter gehad van een begeleiden, een ondersteunen van de door de dingen zelf geboden mogelijkheden. (…) Daarom zijn de mens en de dingen opgehouden elkaar vriendschappelijk de hand te reiken en zijn zo elkaars tegenstanders geworden.”
We hebben daarom een andere manier van kijken en denken nodig, waarin we ons onderdeel weten van de natuur, onze leefomgeving. Dat dwingt ons ertoe om het functioneren van onze samenleving en haar impact op onze natuurlijke omgeving in samenhang te bekijken. Bescherming van het milieu moet een integraal onderdeel zijn van de ontwikkeling van de samenleving. Dat kunnen we niet als individu alleen. Daarvoor hebben we sterke gemeenschappen en sociale netwerken nodig. In de woorden van de paus:
“Het is echter niet voldoende dat het individu zich betert om een zo complexe situatie als waarmee de huidige wereld wordt geconfronteerd, op te lossen. Individuen afzonderlijk kunnen het vermogen en de vrijheid verliezen om de logica van de instrumentele rede te overwinnen en uiteindelijk bezwijken voor een consumentisme zonder ethiek en zonder gevoel voor maatschappij en milieu. Op maatschappelijke problemen moet men reageren met sociale netwerken, niet met de pure som van individuele positieve bijdragen. (…) Een ecologische bekering die een dynamiek van duurzame verandering te weeg wil brengen, vraagt ook om een gemeenschappelijke verandering.”
De katholieke sociale leer en haar ankerpunten van menselijke waardigheid, solidariteit, algemeen welzijn en subsidiariteit, vormden een belangrijke inspiratiebron voor de filosofie van de christendemocratie. Ik denk dat deze ankerpunten nog steeds erg actueel zijn en de christendemocratie moeten blijven funderen. Juist ook in actuele vraagstukken zoals de klimaatcrisis.
